Gemeentelijke herindelingen

Rond 1850 bestaat het gebied dat nu de gemeente Woerden vormt, uit tien kleine gemeentes, met elk zijn eigen gemeentebestuur en gemeentehuis Een burgemeester en gemeentesecretaris worden soms gedeeld. Er wonen dan ruim 7.700 mensen, van wie het merendeel in Woerden (3.388) en Harmelen (1.205). ’s-Gravensloot en Teckop zijn met 111 en 147 inwoners het kleinste. Nu, in 2020, bedraagt het aantal inwoners van de gemeente Woerden ruim 52.000. Deze bevolkingsgroei plus ontwikkelingen in wetgeving en uitbreiding van gemeentelijke verantwoordelijkheden stellen andere eisen aan gemeentebesturen. Deze veranderingen zijn de belangrijkste aanleiding voor schaalvergroting van gemeentes en leiden tot gemeentelijke herindelingen. Hoe is dat gegaan in Woerden en haar omgeving? Wat is er gebeurd sinds de 19e eeuw?

Gerecht en ambacht

In 1850 bestaat de huidige gemeente Woerden uit tien kleinere gemeentes die op hun beurt zijn ontstaan uit gerechten en schoutambachten. Een gerecht is eigenlijk hetzelfde als een schoutambacht. De term gerecht wordt in Utrecht gebruikt. De benaming schoutambacht wordt in Holland gebruikt. Samen vormen ze vanaf de middeleeuwen tot aan het begin van de negentiende eeuw de kleinste bestuurlijke eenheid op het platteland..

In vroeger tijden ligt het plaatselijk bestuur vaak in handen van edellieden. Ze zijn nooit in dienst van een klooster of een abdij, maar treden op als leenman van een landsheer. De laatste kan, zoals in Utrecht, wel de bisschop zijn als vertegenwoordiger van de katholieke kerk. De edellieden besteden ook vaak hun bestuurstaken uit aan een schout, een drost of een maarschalk.

Gemeentewet

Na de herziening van de Grondwet in 1848 wordt in 1851 de Gemeentewet ingevoerd. Daarin staat dat elke gemeente dezelfde organisatie, taken, rechten en plichten krijgt. In deze tijd is de gemeente verantwoordelijk voor openbare orde en veiligheid, openbaar onderwijs, volksgezondheid en het bijhouden van het bevolkingsregister. Deze taken rusten op de schouders van de burgemeester, wethouders en gemeenteraadsleden. Zij kunnen alleen gekozen of benoemd worden als ze beschikken over voldoende geld en aanzien. Het is alleen voor welgestelde mensen weggelegd om zo’n bestuursfunctie erbij te doen naast je gewone werk. In een gemeente als Barwoutswaarder of Gerverscop is het moeilijk om een gemeenteraad van zeven personen, van wie twee wethouders, samen te stellen. De bestuurders in zulke gemeentes blijven dan ook vaak tot hoge leeftijd in functie en worden vaak opgevolgd door zoon of schoonzoon. Zo zijn in die tijd zowel vader Jacobus als zijn zoon Cornelis Jan Bredius burgemeester van Woerden. De raadslieden hebben ook vaak zitting in andere organen als het kerk-, polder- of armenfondsbestuur. Door veranderingen in de Kieswet in 1887, maar met name in 1917 en 1919, kunnen veel meer mensen voor deze functies gekozen worden.

Van tien naar zes

De eerste samenvoeging binnen de lappendeken van tien gemeentes vindt plaats in 1857. Kamerik-Mijzijde, Kamerik-en-de-Houtdijken, ’s-Gravensloot en Teckop vormen de nieuwe gemeente Kamerik. Verder wordt Gerverscop bij Harmelen gevoegd. Er blijven dan zes gemeentes over: Woerden, Harmelen, Kamerik, Zegveld, Barwoutswaarder en Rietveld. Na bijna 110 jaar komt daar verdere verandering in.

Barwoutswaarder en Rietveld

Na 1900 krijgen de gemeentebesturen meer taken toebedeeld naast de eerder genoemde. Zij worden ook verantwoordelijk voor de volkshuisvesting, de aanleg en het onderhoud van wegen, voor economische zaken, voor het bijzonder onderwijs en voor welzijn. Door de gevolgde scholing en selectie op achtergrond blijken de burgemeesters en ambtenaren geschikt en in staat te voldoen aan de nieuwe en hogere eisen die aan het besturen van de zes gemeentes worden gesteld. Het werk is wel ingewikkelder geworden, maar dat is op zich geen reden om gemeentes samen te voegen. Toch gebeurt dat.

De behoefte aan bouwgrond voor woningen en bedrijven van Woerden is de belangrijkste oorzaak van de herindeling van Barwoutswaarder en Rietveld. Met ingang van 1 februari 1964 worden deze gemeentes over respectievelijk de gemeentes Bodegraven en Woerden verdeeld. Daarnaast wordt een stukje van de voormalige ambachtsheerlijkheid Waarder bij Woerden getrokken. Deze herindeling maakt deel uit van een omvangrijkere herindeling van oostelijk Zuid-Holland, waartoe Woerden destijds behoort.

Kamerik en Zegveld

Op 1 januari 1989 komt er, ondanks heftig verzet, een einde aan de zelfstandigheid van de gemeentes Kamerik en Zegveld. De Provincie Utrecht en het Rijk vinden het samengaan van deze gemeentes met Kockengen tot één grote plattelandsgemeente financieel niet haalbaar. Kockengen wordt daarom bij Breukelen gevoegd. Kamerik en Zegveld horen voortaan bij Woerden. Tevens gaat een lang gekoesterde wens in vervulling: Woerden gaat over van de provincie Zuid-Holland naar Utrecht. Daarmee wordt de situatie van voor het jaar 1814 ‘hersteld’. De overgang past in een lange serie van wisselende invloedssferen in het grensgebied van Het Sticht en Holland.

Harmelen

De laatste herindeling rond Woerden krijgt haar beslag op 1 januari 2001 met het voegen van de gemeente Harmelen bij Woerden. Eind vorige eeuw raakt Harmelen beklemd tussen de stad Utrecht en Woerden. Utrecht is enorm uitgebreid middels de VINEX-wijk Leidsche Rijn na annexatie van Vleuten-De Meern. Ondanks enkele bestuurlijke crises in de jaren 80 en 90 is Harmelen lang van mening dat het op eigen benen kan blijven staan. Uiteindelijk blijkt een fusie onvermijdelijk. Harmelen kiest voor aansluiting bij Woerden omdat dit de grootste kans biedt dat het groene karakter van dit gebied behouden blijft. Aan het begin van deze eeuw bereikt de gemeente Woerden zijn huidige omvang en een inwoneraantal van ruim 52.000 mensen.

Verdere ontwikkeling

Een verdere herindeling staat vooralsnog niet op stapel. In 2009 laat de gemeenteraad van Woerden weten dat een fusie met de gemeente Kockengen tot de mogelijkheden behoort. Dit naar aanleiding van de uitslag van een referendum in Kockengen. De minister steekt er een stokje voor en voegt Kockengen samen met Breukelen tot de gemeente Stichtse Vecht. Maar hij sluit een andere indeling voor de toekomst niet uit. Sinds januari 2015 bestaat er ambtelijke – samenwerking tussen Woerden en de buurgemeente Oudewater. Concrete plannen voor een fusie zijn er ook hier niet.