Tijd van Grieken en Romeinen oudheid

Tijd van ontdekkers renaissance ontdekkingsreizen

Tijd van regenten en vorsten gouden eeuw

Tijd van pruiken en revoluties verlichting

Tijd van burgers en stoommachines industrialisatie

Tijd van de wereldoorlogen eerste helft 20e eeuw

Tijd van televisie en computer tweede helft 20e eeuw

Woerden in kaart gebracht

De alleroudste kaart van de wereld die gevonden is staat op een kleitablet uit de 24e eeuw voor Chr. Kaarten zijn een hulpmiddel om de weg te kunnen vinden. Soms hebben ze alleen een symbolische betekenis. Bijvoorbeeld om te laten zien dat ‘hel’, ‘aarde’ en ‘hemel’ drie verschillende zaken zijn. Maar al snel krijgen kaarten ook praktische betekenis. Ze geven, eerst weinig, later veel meer, aanwijzingen hoe je van A naar B komt. Naast dergelijke ‘wegenkaarten’ ontstaan er ook ‘plattegronden’ waarop je kunt zien hoe een streek of een stad eruit ziet. Welke ‘kaartgeschiedenis’ heeft Woerden?

Woerden in vogelvlucht. Bekijk de film door op de afbeelding te klikken. (Bron: Cecil van der Raadt, 2021).

Oudste kaart

De oudste kaart die we kennen, waar Woerden op staat vermeld, is een Romeinse reiskaart uit de derde of vierde eeuw. Deze Peutingerkaart is vernoemd naar de geleerde en monnik Konrad Peutinger (1465 – 1547) die de kaart erfde en daar kopieën van maakte. Met de hand uiteraard. De oorspronkelijke kaart bestaat uit elf perkamenten bladen die samen een lengte hebben van 6,82 meter en een breedte van 0,34 meter. Het kaartbeeld is in de oost-westrichting uitgerekt en in de noord-zuidrichting samengedrukt. Het woord Woerden staat er niet op, maar wel Laurium. Omdat er net een vouw zit op de plek waar de ‘i’ zit kun je ook Laur um lezen. Vandaar het kunstwerk dat bij de entree van het Landgoed Bredius te zien is.

Laurium is de naam van het Romeinse castellum en maakt deel uit van de versterkingen aan de noordgrens van het Romeinse Rijk. De eerste Woerdense versterking dateert van even na het jaar 40. Het wordt enkele malen herbouwd en versterkt. De Romeinen vertrekken in de tweede helft van de derde eeuw, maar keren daarna mogelijk af en toe nog terug. Vandaar dat de ouderdom van de kaart en de periode van gebruik van Laurium overeenkomen.

Cartografie

Het duurt vervolgens een hele tijd alvorens er een kaart bekend is waarop Woerden staat vermeld. In de zestiende eeuw ontstaat de wetenschap en kunst van het maken van kaarten; de cartografie. De kaartenmakers genieten groot aanzien omdat hun werk moeilijk, en het belang van hun producten groot is. Vorsten als Karel V en Filips II willen de gebieden en steden waar zij het voor het zeggen hebben goed in kaart brengen. Daar schuilt natuurlijk een militair belang achter.

Een van de eersten die een indrukwekkende collectie kaarten produceert is Jacob van Deventer (ca 1505 – 1575). Hij maakt in 1536 een kaart van het Hertogdom Brabant en dat is de oudste gedrukte kaart in de Nederlanden. Zijn succes is mede gebaseerd op het principe van de driehoeksmeting. De wiskundige Gemma Frisius (1508 – 1555) is de eerste die dit principe vertaalt naar een praktische werkwijze, met Jacob van Deventer als een van zijn eerste klanten. Van Deventer verwerft de titel “keizerlijk cartograaf” van Karel V, later “koninklijk cartograaf” van Filips II. De laatste geeft hem opdracht om alle steden in de Nederlanden in kaart te brengen. En dus ook om Woerden op de kaart te zetten. Die kaart dateert uit 1545.

Op de kaart herkennen we de kenmerkende vijfhoek, waar nu de ring rond de binnenstad loopt. Verder zien we de Oude Rijn door de stad stromen. Rechts staat Het Kasteel. Ook staan er drie poorten op de kaart. Links de Leidschepoort, rechts de Utrechtse poort en onderaan, bij het einde van de huidige havenstraat, de Kromwijkerpoort. Rond de stad staat een versterking met wachttorens. Een aantal straten, zoals de huidige Voorstraat, zijn te herkennen.

Blaeu

Een andere bekende cartograaf die Woerden in 1649 tekent is Joan Blaeu (ca 1599 – 1673). Zijn vader Willem Jansz Blaeu (1571 – 1639) is de beroemde maker van globes en landkaarten. Ook is hij drukker en uitgever. Hij publiceert onder andere de werken van P.C. Hooft. Joan zet uiteindelijk de zaak van zijn vader voort. De nering van de familie Blaeu heeft alles te maken met de handelsvaart over zee, onder andere via de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Joan is zelfs examinator voor de stuurlieden van de VOC. Hij heeft in de tijd van de VOC wel tachtig man in dienst. Op zijn kaart van Woerden (zie intro van bij dit verhaal) zien we dat er sinds de kaart van Jacob van Deventer het nodige is veranderd. Het meest opvallend zijn de drie toegevoegde bastions.

Vingboons

Voor het Groot-Waterschap van Woerden zijn goede kaarten ook belangrijk om een goede waterhuishouding te regelen. Een mooie kaart voor dat doel is gemaakt in 1670 door de gebroeders Justus Vingboons (1620 -1698) en (vermoedelijk) Johannes Vingboons (1616 – 1670) . De streek rond Woerden is afgebeeld op een schaal van 1 op 17.200. De kaart bestaat uit vijf bladen. Dergelijke waterschapskaarten worden onder andere gebruikt om de belasting te bepalen die de landeigenaren moeten afdragen. Daarom staan er tal van cijfers en letters op de kaart. De afbeelding van de stad laat zien dat, in vergelijking met de kaart van Blaeu, de vestingwerken enorm zijn uitgebreid. Rond de gehele stad liggen verdedigingswerken, en er is een buitengracht gegraven; de huidige Singel. Verder zie je een molen ingetekend op een zuidelijk gelegen bolwerk. Dat is een voorganger van de huidige molen De Windhond die op dezelfde plaats staat.

Tirion

Ook uit het jaar 1749 bestaat een kaart van Woerden. De maker is Isaak Tirion (ca 1705 – 1765). Op zijn Nieuwe Grondtekening van de stad Woerden” staat Woerden als vestingstad in zijn volle glorie afgebeeld. De stad maakt dan deel uit van de Oude Hollandse Waterlinie. Woerden heeft dan nog maar twee poorten. De verdedigingswerken zijn verder uitgebreid met onder andere een halve maan nabij het kasteel, en een ravelijn aan de noordkant. Tal van principes van de beroemde vestingontwerper Menno van Coehoorn zijn in de ‘layout’ van Woerden verwerkt. De reden om deze kaart te maken ligt voor de hand. Immers, kaarten zijn belangrijk bij oorlogsvoering en conflicten en bij de waterhuishouding. Maar het zijn ook prestigeobjecten omdat ze zo fraai uitgevoerd worden.

Kadaster

Het Kadaster begint met landmetingen in de tijd van Napoleon. Nederland wordt in 1810 ingelijfd en Napoleon wil grondbelasting invoeren. Daarvoor is het wel belangrijk om goede kaarten te hebben van de grondeigendommen. In 1832 wordt het Kadaster officieel opgericht en uit dit jaar dateert ook de kadastrale atlas van Woerden en omgeving. Vanaf 1885 wordt er gewerkt om de kwaliteit van het kaart materiaal te verbeteren en op peil te houden.

Betere wegen

Na de Franse Tijd (194 – 1815) moet de nationale economie weer gezond worden gemaakt. Daarvoor zijn goede wegen nodig over het land, het water en het spoor. Verkeer is belangrijk voor het vervoer van goederen en mensen en draagt bij aan een bloeiende handel waarin geld te verdienen valt. Nog belangrijker is dat dit verkeer snel en veilig is. Koning Willem I (1772 – 1843) staat achter het plan om overal de infrastructuur te verbeteren. Hij geeft opdracht tot het aanleggen van wegen door het rijk, door gemeenten en door waterschappen. Maar er ontstaan ook plaatselijke initiatieven van mensen die belang hebben bij een goede wegverbinding. Een voorbeeld daarvan is de aanleg van een goede zandweg tussen Kamerik en Woerden. Je kunt dit verhaal hier downloaden.

Toerisme

In de achttiende eeuw gaan jonge aristocraten reizen door Europa. Dat was goed voor hun algemene ontwikkeling. Zij gaan naar allerlei cultureel interessante steden. Of zij maken een reis door Nederland zoals Jacob van Lennep en Dirk van Hogendorp. Van Lennep houdt een dagboek bij dat als boek verschijnt. Je leert Nederland in 1823 zo goed kennen. In de 19^e eeuw wordt het mode voor aristocraten om te kuren in het buitenland. De gewone mensen gaan pas vanaf midden 19^e eeuw op reis. In 1885 wordt de Vereniging Voor Vreemdelingenverkeer opgericht en in 1906 de Nederlandsche Reisvereniging. De behoefte aan kaarten groeit hiermee voor weer een ander/nieuw doel. We kennen ook een fraaie kaart van Woerden uit 1921. Daarop staat nog een flink deel van de oude infrastructuur van de stad.

Van A naar B

In 1927 wordt het Rijkswegenplan vastgesteld. Alle bestaande verbindingen worden in kaart gebracht en er wordt duidelijk waar nieuwe wegen moeten komen. Dat is de start voor het aanleggen van rijkswegen. De eerste snelweg loopt tussen Den Haag en Utrecht en wordt in de jaren 1933 – 1940 aangelegd. In mei 1955 staat er voor het eerst een file in Nederland. De eerste moderne wegenkaarten worden eind 19^e eeuw al gemaakt. De Michelinkaarten (1910) en ANWB-kaarten zijn veel gebruikt voordat mobiele autonavigatiesystemen als TomTom (2001) ons de weg wijzen.

Cultuurhistorische waarden kaart

Tegenwoordig zoeken we kaarten vaak digitaal op. We zoomen in en vinden ook vaak via kaartlagen onderliggende informatie. Van de gemeente Woerden is een Cultuur-Historische Waardenkaart in de maak. De provincie Utrecht kent de Cultuurhistorische Atlas (CHAT) met heel veel informatie.