Beeldenstorm en de enige lutherse stad in de Republiek

In de achtste eeuw brengen Willibrord en Bonifatius het christelijke geloof naar onze streken. Er is dan maar één christelijke kerk: de Roomse kerk. Dat verandert pas in 1517. Maarten Luther publiceert zijn 95 stellingen en neemt afstand van de Kerk. De reformatie zet door met de komst van Calvijn en anderen. Er ontstaat een ware strijd om het geloof. Een dieptepunt is de Beeldenstorm van 1566. Ook Woerden beleeft roerige tijden en verandert van een katholieke stad in een lutherse stad, en daarna in een stad waar de aanhangers van Calvijn de dienst uitmaken. De sporen van geloofskwesties zijn in Woerden nog deels terug te vinden. Daaruit blijkt dat de landelijke geloofsruzies in Woerden een opmerkelijk, en afwijkend, verloop hebben. Ontdek de tegendraadse keuzen en het vermijden van de scherpe kantjes…

De Beeldenstorm was het gevolg van een groeiend ongenoegen. Bekijk de film. Bekijk de film door op de afbeelding te klikken. (Bron: Wereldtijdpad, 2015).

Beeldenstorm

https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-4992 — Beeldenstorm in een kerk, geschilderd door Dirck van Delen, circa 1630 (Bron: Rijksmuseum Amsterdam)

In augustus 1566 breekt de Beeldenstorm uit. Mensen van allerlei rangen en standen stormen kerken en kloosters binnen. Ze plunderen de kostbaarheden en vernielen religieuze beelden en andere voorwerpen. Waarom zijn de vernielers zo razend? Er zijn verschillende redenen. Veel mensen ergeren zich aan de onmetelijke rijkdom van de Rooms-Katholieke kerk en aan de corruptie door hen die het in de kerk voor het zeggen hebben. Anderen vinden dat de Rooms-Katholieke Kerk niet gaat over het ware geloof; zij zijn inmiddels aanhanger van Luther en Calvijn. Weer anderen zijn wanhopig vanwege de honger omdat de oogst van 1566 vrijwel helemaal mislukt. En natuurlijk zijn er ook geharde relschoppers…

Kordaat

Het is opmerkelijk dat de Beeldenstorm aan Woerden voorbijgaat. In de stad wonen dan al veel aanhangers van Luther en het stadsbestuur is op zijn hoede. Als de berichten van vernielingen elders binnendruppelen, nemen de burgemeesters een kordaat besluit. Ze laten de beelden uit de Grote Kerk (later heet die kerk de Petruskerk) weghalen en opbergen. De kerk wordt gesloten. Zo blijven de plunderingen en vernielingen uit. Toch komen er problemen.

Problemen

een van de koppen uit de beeldengroep. Restauratie 1981

In september bezetten spaansgezinde militairen de stad en eisen dat de oude, katholieke situatie wordt hersteld en de kerk weer wordt geopend. Het stadsbestuur heeft geen keus maar … niet alle beelden worden teruggeplaatst. Een beeldengroep die samen de graflegging van Jezus voorstellen, wordt vlak bij de kerk in de grond verborgen. Veel later, in de twintigste eeuw, vinden er werkzaamheden plaats en wordt de kerk gerestaureerd. Op verschillende plaatsen treffen werklieden de beelden aan. In 2019 worden de beelden gerestaureerd en is de – overigens niet complete – beeldengroep weer te zien in de Petruskerk.

Lutherse aanhangers

Er zijn in Woerden rond de tijd van de Beeldenstorm veel mensen die de leer van Luther aanhangen. Maar ze mogen niet in het openbaar bij elkaar komen. In 1572 verandert de situatie. Woerden kiest dan, net als veel andere Hollandse steden, de kant van de opstandelingen onder leiding van Willem van Oranje. In de meeste steden is de strenge protestantse leer van Calvijn de enige toegestane geloofsvorm. Maar in Woerden (en in Bodegraven dat tot het Land van Woerden behoort) kiezen de inwoners voor het lutheranisme. Misschien is er van een echte keuze overigens geen sprake. Erik van Brunswijk, officier in het Spaanse leger en zelf Evangelisch-Luthers, heeft Woerden en Bodegraven in leen van de Spaanse Koning. De keuze voor een bepaalde religie is in die tijd sterk afhankelijk van wat het plaatselijke bestuur zelf kiest of wil.

Helaas voor de lutheranen is die ‘vrije’ keuze maar tijdelijk. De Staten van Holland en Willem van Oranje grijpen in, op aandringen van een sterke calvinistische groep in de Staten. Zij beschouwen de lutheranen toch een beetje als ketters, in tegenstelling tot de Prins die een voorstander is van tolerantie. Maar het calvinisme wint steeds meer aanhang, ook in Woerden. In 1594 moeten de lutheranen de Grote Kerk overdragen aan de calvinistische hervormers. Voor de lutheranen herleven de oude tijden van bijeenkomsten in het geheim. Dat duurt tot 1611. Dan krijgen de lutheranen toestemming om in allen openheid bij elkaar te komen in een pand dat ze samen hebben aangekocht. Het staat in de Sint Annastraat, de huidige Jan de Bakkerstraat. Ze moesten wel beloven dat ze geen aanstoot zouden geven aan de calvinisten. In 1646 wordt de nu nog bestaande Lutherse kerk gebouwd. Je kunt nog zien dat het een kerk achter een woonhuis is. De kerk wordt tegen de toen nog bestaande stadswal aangebouwd en is dus normaal gesproken vanaf de straatkant nauwelijks te zien!

Katholieken

Hoe vergaat het de katholieken? Ze worden opgejaagd en vervolgd. Vanaf 1630 slagen ze er in om in het geheim de mis te vieren die door rondtrekkende priesters worden geleid. De katholieken komen in Woerden bijeen in de brouwerij van Jasper Hendriksz van Nes. Pas veel later, in de achttiende eeuw, krijgen de katholieken toestemming om een schuilkerkje te bouwen naast het Arsenaal. Op die plek staat nu de openbare bibliotheek. Na 1800 wordt het schuilkerkje een echte kerk maar die is uiteindelijk te klein. In 1892 wordt het vervangen door de huidige Bonaventurakerk. Het oude kerkje wordt een kapel voor het Rooms-Katholieke meisjespensionaat. Met de sloop van dit pensionaat, in 1978, verdwijnt ook de kapel.